Op 6 januari viert Italië het Festa della Befana, het Feest van de Heks. Deze viering is de afsluiting van de kerstperiode. Het is meteen ook het moment om alle kerstversieringen op te bergen en je huis grondig schoon te maken voor het nieuwe jaar, iets waar ik voorstander van ben. Overigens is de Befana-traditie niet zomaar iets, het is een folkloristisch feest met heidense en christelijke wortels die ver teruggaan in de tijd. Ik ben er weer even ingedoken want ik ben niet alleen gefascineerd door trends maar ook door tradities.
Waar komt de Befana vandaan?
De oorsprong van de Befana is complex en verweven met oude verzoeningsrituelen, maar ook verstrikt met het verhaal van de Drie Koningen. De figuur van de Befana zou afkomstig zijn uit Romeinse en Keltische mythen, waarin oudere (wijze) vrouwen over velden vlogen om vruchtbaarheid en overvloed te brengen.
Volgens de christelijke traditie gaat het verhaal over een oude vrouw die weigerde de Wijzen uit het Oosten, de Drie Koningen, te vergezellen naar Bethlehem. Omdat ze hen niet vond, begon ze cadeautjes uit te delen aan alle kinderen in de hoop dat een van hen de baby Jezus zou zijn.
Nadien is de traditie ontstaan om in de nacht van 5 op 6 januari lege kousen op te hangen en te wachten tot de Befana ze vult met snoep en verrassingen. Tegenwoordig hangen veel families versierde kousen bij de openhaard of aan de deur van hun huis, in de hoop dat de Befana ze vult met snoepjes. Een van de bekendste kinderliedjes over de Befana luidt:
La Befana vien di notte
con le scarpe tutte rotte
con le toppe alla sottana:
viva, viva la Befana!
La Befana (de Heks) komt ’s nachts
met kapotte schoenen
met een gestopte onderrok:
lang, lang leve de Befana!
De kous wordt zo een symbool van verwachting en hoop voor de kleintjes. Maar het kan ook anders uitpakken.
Kolen voor stoute kinderen
Een van de meest merkwaardige tradities met betrekking tot de Befana is die van de kolen. Volgens de folklore krijgen kinderen die zich in de loop van het jaar hebben misdragen kolen in hun kousen in plaats van snoep. Dit gebaar heeft een symbolische betekenis: de kolen zijn een waarschuwing, een manier om kinderen te leren dat hun daden gevolgen hebben. Meestal worden hiervoor ‘zoete kolen’ gebruikt, een soort snoep dat kolen simuleert maar toch een zoete verrassing is voor de kleintjes.
De gewoonte om kolen cadeau te doen, heeft historische wortels en is een soort zuiveringsritueel. De kolen symboliseren het oude jaar, terwijl het snoepgoed staat voor de nieuwe kansen van het nieuwe jaar. Bovendien werden kolen in het verleden geassocieerd met vernieuwingsrituelen die verband hielden met vuur, een fundamenteel element in het dagelijks leven.
Drie Koningen
Zoals gezegd, is de figuur van de Befana onlosmakelijk verbonden met die van de Drie Koningen of Wijzen. Dit verband met de viering van Driekoningen maakt 6 januari tot een magisch moment waarin niet alleen de figuur van de Befana wordt gevierd, maar ook de belangrijke religieuze gebeurtenis van de komst van de Drie Koningen, het moment van openbaring van Jezus Christus aan de wereld.
Het woord ‘Driekoningen’ komt dan ook van van het Griekse epipháneia, wat ‘verschijning’ of ‘manifestatie’ betekent. Deze term is gerelateerd aan het idee van een goddelijkheid die zich aan mensen openbaart. In de christelijke traditie herdenkt Driekoningen verschillende belangrijke gebeurtenissen in het leven van Jezus, waaronder de doop in de Jordaan en het eerste wonder op de bruiloft in Kana, maar het wordt vooral geassocieerd met het bezoek van de Wijzen, die de erkenning van de goddelijkheid van Christus door heidense volkeren vertegenwoordigen.
Vreugdevuren
In veel Italiaanse regio’s worden op 6 januari vuren – fuochi epifanici – ontstoken. Deze vuren vertegenwoordigen een ritueel van zuivering en vernieuwing, vergelijkbaar met vuurwerk op oudejaarsavond. Naast de vreugdevuren is vaak ook de Befana te vinden.
Het ontsteken van vreugdevuren in de nacht van Driekoningen symboliseert het verwijderen van de negativiteit van het afgelopen jaar en het verwelkomen van de nieuwe kansen in het nieuwe jaar. De vlammen van vreugdevuren worden ook geassocieerd met het goddelijke licht dat zich manifesteerde bij de geboorte van Jezus, waardoor er een symbolische link ontstaat tussen vuur en goddelijke openbaring.
En terwijl de vuren branden, kijken de boeren (ook vandaag de dag nog) angstvallig welke kant de rook opgaat want daarin valt te lezen hoe het met de oogst van het komende jaar zal gaan.
