Wat is stress? Dit lijkt misschien op het eerste gezicht een gemakkelijke vraag. We strooien zo ongeveer iedere dag met deze term. Maar weten we ook wat ermee bedoeld wordt en wat er in het lichaam gebeurt als het zich in een stress-toestand – die vaak een negatieve connotatie heeft – bevindt?
Stress is het onderwerp van vele studies. De eerste definitie van stress is van Hans Seley uit 1936. Deze definitie wordt vandaag de dag nog gehanteerd.
Volgens Seley moeten wij onder stress verstaan: een antwoord van ons organisme op een bepaalde stimulans die in eerste instantie moet worden gezien als een reactie van het organisme om zich aan te passen aan een abnormale situatie (een soort aanpassingssyndroom dus) en die soms zelfs de voorbode is van verschillende kenmerkende ziekten.
In de daaropvolgende wetenschappelijke studies is aangetoond dat stress het directe gevolg is van een emotionele activiteit die wordt veroorzaakt door invloeden van buitenaf. Die invloeden worden ook wel de ‘stressveroorzakende stimulansen’ genoemd. Deze emotionele reactie die het gevolg is van een bepaalde stimulans is een nogal complex fenomeen dat zijn oorsprong vindt in bepaalde delen van de hersenen (die tezamen wel het ‘limbische systeem’ genoemd).
Maar deze hersendelen, wat voor een functie hebben die ten opzichte van een stressveroorzakende situatie? In de eerste plaats selecteren zij de stimulansen die worden ontvangen. Vervolgens waarderen zij deze stimulansen. Niet op iedere stimulans behoeft immers met een emotionele reactie te worden beantwoord. Overigens behoeven stressveroorzakende prikkels niet altijd van buitenaf te komen. Bepaalde fantasieën, verwachtingen en herinneringen kunnen al spanningen en emoties oproepen.
Maar wat is nu de betekenis van deze ‘stress-reactie’ (of die nu acuut of chronisch is)? De reactie heeft simpelweg tot doel de oorzaak van de stress te neutraliseren. De reactie is dus belangrijk en nuttig voor wie stress heeft. Door een dergelijke reactie wordt de dreiging die uitgaat van een bepaalde gebeurtenis of situatie vermeden of op een afstand gehouden. Eigenlijk doen dieren hetzelfde als zij met een bepaald gevaar, bijvoorbeeld een vijand, worden geconfronteerd. Zij reageren door te vluchten of door aan te vallen. Hun reactie is afhankelijk van de situatie en van hun eigen krachten en die van de vijand.
Als de stress niet acuut is en de stimulans niet kan worden verwijderd, vernietigd of geneutraliseerd, dan blijft de stress veroorzakende situatie in stand en is er sprake van chronische stress, die niet kan worden opgelost met elementaire reacties als de aanval of de vlucht. Chronische stress kan op den duur zelfs geestelijke en lichamelijke klachten teweegbrengen die als ‘stress’ worden aangeduid.
Laten we eens een vrouw – zeg: één van onze lezeressen – als voorbeeld nemen. De vrouw werkt voor een moeilijke en veeleisende baas en kan bovendien niet opschieten met haar schoonmoeder. Beide situaties zijn moeilijk te vermijden en veroorzaken chronische stress. Na verloop van tijd kan, als de vrouw van ons voorbeeld ‘stressgevoelig’ is, de spanning zò oplopen en wordt de weerstand van de vrouw zò verlaagd dat onze hypothetische lezeres zelfs een psychosomatische ziekte riskeert.
Chronische stress kan, als je daar aanleg voor hebt, zelfs leiden tot een heel gamma van aandoeningen zoals angstaanvallen, maagkwalen (zoals maagzweren en kolieken), en hartkwalen.
In situaties waarin sprake is van chronische stress kunnen zich bovendien diverse emotionele stoornissen voordoen, althans indien de oorzaak van de stress niet op adequate wijze bestreden en gecontroleerd wordt door degene die onder stress lijdt.
